Zdrowe dzieci, zdrowa planeta – nowe przepisy o żywieniu w jednostkach systemu oświaty

Nowe rozporządzenie Ministra Zdrowia dotyczące żywienia dzieci i młodzieży w szkołach – krok w stronę poprawy zdrowia publicznego.

Ministerstwo Zdrowia zapowiedziało projekt nowego rozporządzenia, które ma uregulować zasady żywienia dzieci i młodzieży placówkach oświatowych. Przepisy, które mają wejść w życie 1 wrześniu 2026 roku, obejmą wszystkie przedszkola, szkoły oraz inne jednostki edukacyjne w Polsce. To istotny krok w kierunku poprawy zdrowia publicznego oraz wdrożenia zasad tzw. diety planetarnej – modelu żywienia korzystnego zarówno dla ludzi, jak i dla środowiska. Projektowane rozporządzenie ma zastąpić aktualnie obowiązujące Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach.

Współczesne problemy żywieniowe w Polsce

W Polsce obserwujemy nasilające się negatywne trendy żywieniowe, charakterystyczne dla państw wysoko rozwiniętych. Do najważniejszych z nich należą:
• Nadmierne spożywanie tłuszczu (ponad 40% całkowitej energii). Rozwiązaniem ma być ograniczenie dań smażonych w szkolnych stołówkach do maksymalnie dwóch razy w tygodniu, i to wyłącznie z użyciem oleju rzepakowego lub oliwy z oliwek.
• Zbyt niskie spożycie węglowodanów złożonych (poniżej 50%). Zaleca się zwiększenie udziału mąki i produktów pełnoziarnistych.
• Niedobór wapnia, niezbędnego dla zdrowych kości i układu krwionośnego.
• Zbyt mała podaż błonnika pokarmowego, co przyczynia się do problemów trawiennych i zaburzeń pracy jelit.

Dodatkowo dzieci i młodzież spożywają nadmierne ilości żywności wysoko przetworzonej, cukrów prostych oraz słodzonych napojów. Takie nawyki żywieniowe przyczyniają się do rozwoju nadwagi, otyłość, insulinooporności oraz niedoborów mikroelementów. Szczególnie niepokojący jest rosnący odsetek dzieci z nadmierną masą ciała i chorobami dietozależnymi.

Szkoła jako przestrzeń kształcenia zdrowych nawyków

Szkoły to nie tylko miejsce nauki, ale również przestrzeń, w której kształtują się codzienne nawyki – w tym żywieniowe. Nowe przepisy mają na celu poprawę jakości posiłków, promocję zdrowych produktów oraz rozwój świadomości żywieniowej wśród uczniów.

Poza zmianami w stołówkach i sklepikach szkolnych, warto wzmacniać elementy edukacji żywieniowej w podstawie programowej – np. na lekcjach przyrody, biologii, godzinach wychowawczych czy zajęciach technicznych. Nauka o wartościach odżywczych, czytaniu etykiet produktów, wpływie diety na zdrowie i środowisko może być realizowana w atrakcyjnej formie, takie jak gry edukacyjne, projekty grupowe czy zajęcia praktyczne.

Istotną rolę odgrywają również rodzice. Działania edukacyjne powinny obejmować całe rodziny – np. warsztaty kulinarne, spotkania informacyjne, kampanie online czy poradniki. Zmiana nawyków żywieniowych w domu jest kluczowa dla trwałości efektów edukacji szkolnej.

Rola Narodowego Instytut Zdrowia Publicznego PZH

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH odgrywa kluczową rolę w tworzeniu krajowej polityki żywieniowej. Instytut opracowuje i aktualizuje normy żywieniowe, które uwzględniają:
• wiek,
• płeć,
• masę ciała,
• poziom aktywności fizycznej,
• stan fizjologiczny (np. ciąża, laktacja),

Choć normy te przeznaczone dla osób zdrowych, stanowi podstawę planowania posiłków w żywieniu zbiorowym – w tym w przedszkolach i szkołach.

Kluczowe zmiany w nowym rozporządzeniu

Rozporządzenie będzie miało zastosowanie do jednostek systemu oświaty, o których mowa w art. 1 ustawy z dnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Zgodnie z tym przepisem „jednostkami systemu oświaty” są przedszkola, inne formy wychowania przedszkolnego, szkoły (z wyłączeniem szkół dla dorosłych, branżowych szkół II stopnia, szkół policealnych) oraz inne placówki oświaty, takie jak schroniska młodzieżowe, młodzieżowe ośrodki wychowawcze czy bursy i internaty. Nowe rozporządzenie obejmie swym zastosowaniem m.in.:
• listę grup produktów dopuszczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży na terenie jednostek systemu oświaty,
• szczegółowe wymagania dotyczące żywienia zbiorowego (stołówki, catering),
• wymogi dotyczące składu i jakość posiłków zgodne z aktualnymi normami żywieniowymi Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH
• zakaz sprzedaży kawy i produktów z jej dodatkiem.0

Produkty w sklepikach szkolnych

Dostępne będą tylko produkty spełniające określone limity zawartości cukru, tłuszczu i soli, takie jak:
• pieczywo o obniżonej zawartości cukru i tłuszczu,
• kanapki i sałatki,
• jogurty, mleko, napoje roślinne,
• produkty pełnoziarniste,
• owoce, warzywa i orzechy
• gorzka czekolada (min.70% kakao).

Limity składników odżywczych

Rozporządzenie wprowadza górne limity składników odżywczych oferowanych w sklepikach systemu oświaty:
• 15 g cukru w 100 g/ml produktu gotowego do spożycia, a w przypadku produktów, o których mowa w ust. 1 pkt 6 i 7 rozporządzenia (produkty mleczne i napoje roślinne i produkty roślinne naśladujące produkty mleczne, np. ze zbóż, soi, orzechów), nie więcej niż 13,5 g cukru w 100 g/ml produktu gotowego do spożycia;
• 10 g tłuszczu w 100 g/ml produktu gotowego do spożycia;
• 1 g soli w 100 g/ml produktu gotowego do spożycia, a w przypadku pieczywa półcukierniczego i cukierniczego nie więcej niż 1,2 g soli w 100 g produktu gotowego do spożycia.

Cele rozporządzenia

Nowe przepisy mają na celu:
• poprawę zdrowia dzieci i młodzieży,
• ograniczenie spożycia cukru, tłuszczu i soli,
• promocję zdrowych nawyków żywieniowych,
• zmniejszenie liczby przypadków otyłości, cukrzycy i niedoborów składników odżywczych,
• ochronę środowiska poprzez promowanie zrównoważonych żywienia.

Stołówki przyszłości

Stołówki szkolne będą musiały oferować dania zawierające warzywa, owoce, zboża, nabiał, mięso oraz rośliny strączkowe. Smażone potrawy będą dozwolone maksymalnie dwa razy w tygodniu. Każdy posiłek powinien zawierać porcję mleka lub napoju roślinnego oraz świeże warzywa i owoce.

Menu musi uwzględnić ryby oraz potrawy z roślin strączkowych – minimum raz w tygodniu. Preferowane będą produkty lokalne i sezonowe, a wartość energetyczna posiłków będzie dostosowana od wieku uczniów – od 75% dziennego zapotrzebowania w przedszkolach do 20-30% w szkołach podstawowych.

Dieta planetarna – zdrowie i ekologia

Nowe rozporządzenie wspiera wdrażanie diety planetarnej, zgodnej z wytycznymi Komisji EAT-Lancet. Zakłada ona:
• ograniczenie spożycia produktów pochodzenia zwierzęcego (szczególnie czerwonego mięsa i przetworów mięsnych),
• zwiększenie spożycia produktów roślinnych, bogatych w błonnik, witaminy i białko roślinne,
• korzystanie z lokalnych i sezonowych składników,
• ograniczenie marnowania żywności.

Izoflawony i soja – między mitem a nauką

Wprowadzenie soi do diety dzieci i młodzieży bywa kwestionowane ze względu na rozpowszechnione mity – m.in. na temat GMO i rzekomego wpływu izoflawonów na płodność czy nowotwory. Izoflawony to fitohormony, czyli naturalne związki roślinne o działaniu zbliżonym do żeńskich estrogenów. Wykazują działanie:
• antyoksyadacyjne,
• przeciwzapalne,
• estrogennie,
• przeciwnowotworowe,
• wspomagają układ krążeniowy i profilaktykę miażdżycy,
• wspomagające leczenie cukrzycy,
• zapobiega osteoporozie.

Soja jako alternatywa

Soja to jedno z najlepszych źródeł białka roślinnego. W krajach azjatyckich jest spożywana głównie w postaci fermentowanej. W szkolnym menu mogą pojawiać się produkty sojowe takie jak:
• tofu (w daniach obiadowych lub kanapkach),
• napoje sojowe wzbogacane w wapń (jako alternatywa dla mleka krowiego),
• tempeh, pasztety sojowe, jogurty roślinne
• natto (fermentowane nasiona soi)

Ich zalety to:
• korzyści zdrowotne – wspierają rozwój dzieci w okresie intensywnego wzrostu,
• wartość edukacyjna – promowanie różnorodności żywieniowej i otwartości na nowe produkty,
• korzyści ekologiczne – niska emisja CO2 i niskie zużycie zasobów niż w produkcji mięsa.

Soja a płodność

Soja, dzięki zawartości izoflawonów, może mieć korzystny wpływ na zdrowie kobiet w okresie menopauzy, łagodząc objawy związane z obniżonym poziomem estrogenów. Z tego względu izoflawony wykorzystywane są w produkcji żywności funkcjonalnej, m.in. na bazie soi i konopi, dedykowanej kobietom w tym okresie życia.

W kontekście płodności mężczyzn pojawiają się kontrowersje dotyczące fitoestrogenów. Dostępne są nieliczne badania, wskazujące na symptomy feminizacji, na przykład na ryzyko wystąpienia ginekomastii będącej efektem spożycia soi. Niektórzy badacze doszli jednak do wniosku, iż izoflawony nie wywołują takich objawów u mężczyzn spożywających je choćby w dużych ilościach. Siepmann i jego zespół opisali przypadek 19-letniego pacjenta z cukrzycą typu 1 z nagłym wystąpieniem utraty libido i zaburzeń erekcji po spożyciu dużych ilości produktów sojowych obecnych w diecie wegańskiej, stosowanej przez ponad rok. Dieta ta dostarczała 360 mg izoflawonów na dobę i zawierała między innymi takie produkty jak: nasiona soi, tofu, sos sojowy, mleko, ciasteczka i orzechy sojowe. U pacjenta zbadano stężenia wolnego i całkowitego testosteronu oraz dehydroepiandrosteronu (DHEA) we krwi, następnie stale je monitorowano w ciągu dwóch lat od zaprzestania diety wegańskiej. Parametry te uległy normalizacji w ciągu roku od zaprzestania stosowania diety. Regulacja stężeń testosteronu i DHEA była równoległa ze stałą poprawą objawów, a pełna funkcja seksualna została odzyskana po roku od zaprzestania stosowania diety wegańskiej [Okręglicka, K 2016].

U mężczyzn z chorobami przewlekłymi, takimi jak cukrzyca typu 1 czy otyłość, nadmierne spożycie produktów sojowych może – choć nie musi – wpływać na poziom testosteronu i parametrów nasienia. Jednak w przypadku zdrowych mężczyzn badania nie wykazały istotnych zmian ani w jakości, ani w ilości plemników czy hormonów płciowych w wyniku umiarkowanego spożycia soi. Dowodzić temu mogą wnioski z artykułu naukowego sugerujące, iż spożywanie produktów sojowych lub suplementów izoflawonów nie powoduje działań niepożądanych związanych z niższym poziomem testosteronu. Z drugiej strony, dane te sugerują również, iż obniżenie wolnego testosteronu lub testosteronu nie jest prawdopodobnym mechanizmem sugerowanej roli soi w zmniejszaniu ryzyka raka prostaty. [Hamilton-Reeves JM 2010,]

Soja – zalety i kontrowersje

Włączenie produktów sojowych do jadłospisu dzieci i młodzieży może przynieść wiele korzyści – zarówno zdrowotnych, edukacyjnych, jak i środowiskowych. Soja jest bogatym źródłem białka roślinnego, wspiera rozwój, a jej produkcja obciąża środowisko znacznie mniej niż hodowla zwierząt.

Mimo, iż soja zawiera izoflawony, czyli naturalne fitoestrogeny, które w dużych ilościach mogą wpływać na gospodarkę hormonalną, badania nie wykazują negatywnego wpływu umiarkowanego spożycia soi u zdrowych dzieci i dorosłych. Zachowanie ostrożności przy spożyciu produktów bogatych w izoflawony zalecane jest u osób z chorobami przewlekłymi – np. cukrzycą typu 1 lub zaburzeniami hormonalnymi – jednak i w tych przypadkach konieczne są dalsze badania.
Właściwie dobrana i zróżnicowana dieta, zgodna z aktualnymi normami żywieniowymi, stanowi podstawę zdrowego rozwoju dzieci i młodzieży. Nowe rozporządzenie Ministra Zdrowia to krok we adekwatnym kierunku – nie tylko w trosce o zdrowie młodego pokolenia, ale także o przyszłość naszej planety.

W razie pytań i wątpliwości związanych z powyższą materią zapraszamy do kontaktu z naszym ekspertem, mec. Piotrem Włodawcem: wlodawiec[at]prokurent.com.pl

Autorzy:

Piotr Włodawiec – Starszy Partner, Branżowy Radca Prawny

Mariusz Bonisławski – Radca Prawny

Aniela Kufel – Studentka

Źródła:

• USTAWA z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia
• Dz.U.2023.1448 t.j. z dnia 2023.07.28 Wersja od: 28 lipca 2023 r. (Stan prawny na dzień 05.08.2025)
• ROZPORZĄDZENIE (WE) NR 178/2002 ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności
• Dz.U.UE.L.2002.31.1 z dnia 2002.02.01 Status: Akt obowiązujący Wersja od: 1 lipca 2024 r. (Stan prawny na dzień 05.08.2025)
• ROZPORZĄDZENIE (WE) NR 1829/2003 w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy
• Dz.U.UE.L.2003.268.1 z dnia 2003.10.18 Status: Akt obowiązujący Wersja od: 27 marca 2021 r. (Stan prawny na dzień 05.08.2025)
• Okręglicka, K., Skwierczyńska, Ż., & Wiśniewska, K. (2016). Rola wybranych czynników żywieniowych w zaburzeniach erekcji. Seksuologia Polska, 14(2).
• Hamilton-Reeves JM, Vazquez G, Duval SJ, Phipps WR, Kurzer MS, Messina MJ. Clinical studies show no effects of soy protein or isoflavones on reproductive hormones in men: results of a meta-analysis. Fertil Steril. 2010 Aug;94(3):997-1007. doi: 10.1016/j.fertnstert.2009.04.038. Epub 2009 Jun 12.
• Jędrusek-Golińska, A., Szymandera-Buszka, K., Hęś, M., & Ziętara, P. (2010). Wiedza na temat soi, jej przetworów i adekwatności alergennych wśród studentów dwóch poznańskich uczelni. Hygeia, 45(2), 177-180.
• Szostak-Węgierek, D. (2011). Sposób żywienia a płodność. Medycyna Wieku Rozwojowego, 15(4), 431-436.
• Prescha, A., & Biernat, J. (2008). Wplyw fitoestrogenow pokarmowych na organizm czlowieka. Cz. I. Wystepowanie fitoestrogenow w zywnosci oraz ich metabolizm. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 41(3), 209-214.
• https://hemplo.pl/flawonoidy/izoflawony/
• https://www.exseedhealth.com/pl/soy-and-male-fertility/
• https://ucbsm.ump.edu.pl/wiadomosci-5
• https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/soja-dla-mezczyzn-jesc-czy-nie-jesc/
• https://www.polskasoja.pl/asp/pl_start.asp?typ=13&menu=1&dzialy=1&akcja=artykul&artykul=52
• https://www.pharmaprofit.pl/artykuly/czy-soja-jest-zdrowa-wlasciwosci-korzysci-i-potencjalne-zagrozenia.html