Rewolucja w sklepach. Każdy płaci więcej już od października

Polska przygotowuje się do jednej z największych rewolucji ekologicznych w swojej historii. To koniec epoki marnowania cennych surowców, ale początek nowych wyzwań dla całego społeczeństwa.

Fot. Pixabay / Warszawa w Pigułce

Od kilkudziesięciu lat Polacy przyzwyczaili się do prostego schematu: kupujesz napój, wypijasz, wyrzucasz opakowanie. Ten model właśnie odchodzi do lamusa. Plastikowa butelka czy aluminiowa puszka będzie miała swoją cenę zwrotu, a konsumenci będą musieli przemyśleć swoje zakupowe nawyki.

Europa pokazuje drogę

Unia Europejska postawiła przed Polską ambitne cele środowiskowe. Do końca 2025 roku musimy osiągnąć 77-procentowy poziom zbiórki plastikowych butelek, a do 2029 roku aż 90 procent. To wymagania dyrektywy SUP, której celem jest ograniczenie plastiku jednorazowego użytku w środowisku.

Polska nie idzie tym szlakiem jako pierwsza. Szesnaście państw europejskich już wdrożyło podobne systemy z imponującymi rezultatami. Niemcy, gdzie kaucja funkcjonuje od ponad dwudziestu lat, osiągają niemal stuprocentowy poziom zwrotu opakowań objętych systemem. Kraje skandynawskie notują podobne sukcesy, udowadniając, iż finansowa zachęta skutecznie zmienia zachowania konsumentów.

Październikowe uruchomienie polskiego systemu uczyniło nasz kraj drugim co do wielkości rynkiem z systemem kaucyjnym w Unii Europejskiej. To ogromna odpowiedzialność, ale też szansa na skok cywilizacyjny w gospodarce odpadami.

Ministerstwo Klimatu i Środowiska nie ukrywa, iż każde opóźnienie wprowadzenia systemu mogłoby narazić Polskę na procedury naruszeniowe ze strony Komisji Europejskiej. Wiceminister Anita Sowińska wielokrotnie podkreślała, iż październikowy termin jest nieprzesuwny ze względu na unijne zobowiązania.

Matematyka recyklingu

Skala wyzwania jest ogromna. Według Instytutu Ochrony Środowiska na polski rynek trafia rocznie ponad 6,7 miliona ton opakowań. Papier i tektura stanowią 34 procent tej masy, ale to plastik, metal i szkło generują największe problemy środowiskowe ze względu na długi czas rozkładu.

Obecnie Polska radzi sobie z recyklingiem odpadów opakowaniowych na poziomie około 53 procent. To zdecydowanie za mało w porównaniu z unijnymi wymaganiami. System kaucyjny ma być kluczowym narzędziem do osiągnięcia wymaganych wskaźników.

Puszki stanowią około 30 procent opakowań na napoje na polskim rynku i znacząco przyczyniają się do zaśmiecania przestrzeni publicznej. Pojedyncza aluminiowa puszka może rozkładać się w środowisku choćby przez 500 lat. Butelka plastikowa potrzebuje na to kilkuset lat, a szkło praktycznie nie ulega rozkładowi.

Dzięki selektywnej zbiórce w ramach systemu kaucyjnego jakość odzyskiwanych surowców będzie znacznie wyższa niż w przypadku tradycyjnej segregacji odpadów. Opakowania zbierane oddzielnie są czystsze i lepiej nadają się do wysokiej jakości recyklingu.

Biznesowa rewolucja

Wprowadzenie systemu kaucyjnego oznacza kolosalne zmiany dla polskiego biznesu. Producenci napojów musieli przeprojektować swoje linie produkcyjne, dostosować systemy logistyczne i przygotować się na zarządzanie zwrotnym strumieniem opakowań.

Każde opakowanie objęte systemem musi zostać oznakowane specjalnym logotypem systemu kaucyjnego. To wymaga koordynacji między producentami, dystrybutorami i operatorami systemu. W Polsce działają już trzej certyfikowani operatorzy: Krajowy System Kaucyjny Zwrotka, PolKa oraz OK Operator Kaucyjny.

Sklepy o powierzchni powyżej 200 metrów kwadratowych będą miały obowiązek przyjmowania wszystkich opakowań objętych kaucją. Mniejsze placówki mogą przystępować dobrowolnie, ale w przypadku butelek szklanych mają obowiązek ze względu na już funkcjonujące lokalne systemy browarów.

Inwestycje w infrastrukturę są ogromne. Jeden butelkomat kosztuje kilkadziesiąt tysięcy złotych. Większe sklepy będą musiały zapewnić miejsce na przechowywanie zwróconych opakowań i przeszkolić personel. To koszty, które ostatecznie przełożą się na ceny produktów.

Branża handlowa do ostatnich miesięcy apelowała o przesunięcie terminu wprowadzenia systemu. Przedstawiciele Polskiej Izby Handlu argumentowali, iż infrastruktura nie będzie gotowa na październik 2025 roku. Ministerstwo pozostało jednak nieugięte.

Społeczna transformacja

System kaucyjny to nie tylko zmiana technologiczna, ale przede wszystkim społeczna. Badania instytutu IQS ujawniają, iż ponad 85 procent Polaków popiera wprowadzenie kaucji, a 91 procent deklaruje gotowość zwracania opakowań. To duży kredyt zaufania dla nowego systemu.

Paradoksalnie, mimo powszechnego poparcia, świadomość szczegółów jest niska. Tylko 35 procent Polaków zna planowane zasady funkcjonowania systemu. Niemal połowa słyszała o wprowadzeniu kaucji, ale nie wie, jak będzie działać. Jedna piąta obywateli w ogóle nie ma pojęcia o nadchodzących zmianach.

Najwięcej obaw budzi kwestia praktyczna – konieczność przechowywania pustych opakowań w domu i regularne wizyty w punktach zbiórki. Dla wielu rodzin oznacza to reorganizację domowej przestrzeni i nowe obowiązki w codziennej rutynie.

Edukacja społeczna będzie kluczowa dla sukcesu systemu. Ministerstwo Klimatu i Środowiska zapowiada intensywną kampanię informacyjną, która ma przygotować Polaków do zmian. Bez powszechnej akceptacji i zrozumienia choćby najlepiej zaprojektowany system może nie przynieść oczekiwanych rezultatów.

Finansowe równanie

Wysokość kaucji została ustalona na poziomie 50 groszy za butelki plastikowe i puszki metalowe oraz jednego złotego za butelki szklane wielokrotnego użytku. To kwoty wystarczająco wysokie, by motywować do zwrotu, ale nie na tyle drastyczne, by zniechęcać do zakupów.

Konsumenci odzyskają pełną kwotę po zwrocie opakowania. Nie będą musieli okazywać paragonu ani dowodu zakupu. Wystarczy, iż opakowanie posiada odpowiedni logotyp systemu kaucyjnego.

Przewidziany został trzymiesięczny okres przejściowy od października do końca 2025 roku. W tym czasie w sprzedaży będą dostępne napoje zarówno z nowymi oznakowaniami, jak i w starym obiegu. Ma to pomóc producentom w wyprzedaży zapasów i ułatwić konsumentom przyzwyczajenie się do nowych zasad. Opłaty od wprowadzających pokrywają koszty operatorów, punktów zbiórki i całej infrastruktury. Zgodnie z zasadą rozszerzonej odpowiedzialności producenta to firmy wprowadzające opakowania na rynek ponoszą pełne koszty ich zagospodarowania.

Samorządowe dylematy

Wprowadzenie systemu kaucyjnego stawia samorządy przed trudnym dylematem. Z jednej strony nowe rozwiązanie ma pomóc w osiągnięciu wymaganych poziomów recyklingu. Z drugiej – zabiera najcenniejsze surowce ze strumienia odpadów komunalnych.

Karol Wójcik, przewodniczący Rady Programowej Izby Branży Komunalnej, wprost wskazuje na problem. Firmy obsługujące gminy kalkulowały dotychczas, iż sprzedaż butelek PET, puszek aluminiowych i szkła zrekompensuje część kosztów. Bez tych przychodów będą musiały podnieść ceny swoich usług.

Oznacza to, iż koszty gospodarki odpadami mogą wzrosnąć, co przełoży się na wyższe opłaty dla mieszkańców. To paradoks systemu, który ma przynieść korzyści środowiskowe, ale może generować dodatkowe koszty dla gospodarstw domowych.

Każda gmina będzie musiała zapewnić co najmniej jeden stacjonarny punkt zbiórki opakowań kaucyjnych. To dodatkowy obowiązek i koszt dla samorządów, które już teraz borykają się z rosnącymi wydatkami na gospodarkę odpadami.

Przyszłość w obiegu zamkniętym

System kaucyjny to pierwszy krok na drodze do gospodarki obiegu zamkniętego, gdzie odpady stają się surowcami do produkcji nowych produktów. To fundamentalna zmiana filozofii ekonomicznej – od modelu „weź, wyprodukuj, wyrzuć” do „weź, wyprodukuj, użyj ponownie”.

Wielokrotne wykorzystanie butelek szklanych może drastycznie ograniczyć zapotrzebowanie na nowe surowce. Jedna szklana butelka może być napełniona i sprzedana choćby kilkadziesiąt razy, zanim nadejdzie czas na recykling. To ogromne oszczędności energii i emisji dwutlenku węgla.

Wysokiej jakości recykling plastiku i metalu także przyniesie znaczące korzyści środowiskowe. Produkcja aluminium z surowców wtórnych zużywa 95 procent mniej energii niż z rud pierwotnych. Recykling plastiku pozwala uniknąć emisji związanych z produkcją nowych tworzyw.

System kaucyjny ma również potencjał edukacyjny. Bezpośrednia finansowa zachęta może wypracować u konsumentów trwałe nawyki proekologiczne, wykraczające poza samo zwracanie opakowań.

Sukces polskiego systemu kaucyjnego będzie zależał od współpracy wszystkich zaangażowanych stron. Producenci, dystrybutorzy, sklepy, operatorzy systemu, samorządy i konsumenci muszą działać w zgodzie, by osiągnąć wspólny cel. Październik 2025 roku przyniesie pierwszą weryfikację tego ambitnego przedsięwzięcia.