Cyraneczka – żywy klejnot wiosennej fauny

Cyraneczka Anas crecca to żywy klejnot naszej fauny: najmniejsza, a zdaniem wielu najpiękniejsza z rodzimych kaczek. Należy do 13 gatunków dotąd łownych w Polsce, ale i 4 objętych w tym roku moratorium na odstrzały. Skoro ustawodawca dopuszcza polowania, to te wyjątkowe ptaki powinny być u nas pospolite, łatwe do odróżnienia od chronionych kuzynek, jak również doskonale znane. Tymczasem to jeden z gorzej zbadanych ptaków z debat politycznych na temat myślistwa. Luki w wiedzy wynikają z: krótkiego czasu w wykonanie cenzusów, małej liczebności, rozproszenia stanowisk oraz silnej wybiórczości siedliskowej [9, 10].

Nie taka pospolita, jak ją malują

Zdaniem Jantarskiego dawniejsze podsumowania w fachowym piśmiennictwie ornitologicznym i łowieckim były tyleż liczne, co błędne. Za lęgowe w Polsce lub danej dzielnicy uznawano okazy jedynie przelotne. Za gniazdujące permanentnie uważano ptaki odnotowane na karpiowych stawach rybnych, zatem w siedlisku nieodpowiednim dla tych kaczuszek. Mylne było też traktowanie ich jako silnie terytorialnych. Doskonalenie metod obserwacji (z jednej strony wykorzystanie dronów, z drugiej strony powrót do wabienia głosowego, jak w dawnym łowiectwie) powinno uzdrowić sytuację [6, 7].

Wędrówki, zimowiska

Cyraneczki wracają do Polski wschodniej razem z tajaniem śniegów, w marcu i kwietniu. Coraz więcej tych ptaków spędza zimę w zachodnich dzielnicach Polski. Przez cały rok spotyka się je m.in. wzdłuż północnych wybrzeży Morza Czarnego. Biogeograficznym fenomenem pozostaje ich całoroczna obecność na Islandii. Zimno bieguna równoważą ciepłe prądy morskie oraz gorące źródła.

Nie ptak z przyśpiewki masowo zimuje w szerokim pasie południowej Europy, Afryki, wreszcie Azji Południowo-Wschodniej. Do najważniejszych zimowisk zaliczamy: bagna Camargues, dolinę Nilu, śródlądowe i morskie delty Nigru, rozlewiska górnego Konga, Jezioro Wiktorii, Zatokę Perską, góry Iranu, dolinę środkowego Indusu oraz Tajwan.

Choć cyraneczka umie latać bardzo szybko, to jednak wędruje nieśpiesznym tempem. Opuszcza zimowiska od połowy lutego do końca marca, a na swe syberyjskie bądź skandynawskie lęgowiska dociera dopiero w maju. Wydłużenie czasu migracji wiąże się z długimi popasami na południowym wschodzie Europy [5, 11, 12].

Wygląd i zachowania

Kaczorek A. crecca prezentuje się niczym rajski ptak na tle efektownych przecież samców innych kaczek Europy. Raduje oczy od końca jesieni do wczesnego lata. Od czerwca panowie cyraneczki upodabniają się do samic. Panie, choć umaszczone maskująco, urzekają subtelnymi rysunkami swego pierza.

Cyraneczka nie ptak, dziewczyna nie ludzie

odprowadziłbym ją, bo sama nie pójdzie. /bis

Ta ludowa przyśpiewka nie bez powodu przylgnęła do tego gatunku – nie ptaki latają prędko i sprawnie. Niekiedy podziwiać można powietrzne akrobacje całego stadka. Ich tempo zmienia się podczas toków. Kaczorki starają się jak najdostojniej przesuwać nad łebkiem wybranki. Potrafią zawisnąć w powietrzu. W Polsce to właśnie fenomenalne umiejętności lotnicze cyranek uchodzą za klucz do wyjaśnienia ich obecności na liście ptaków łownych. Ustrzelenie tak sprawnego i ślicznego w locie ptaszka, przekraczającego prędkość 100 km/h, dowodzi niezwykłej sprawności łowcy. Współcześnie w naszym kraju nie ma tradycji jadania tych ptaków cenionych w średniowieczu jako postne. Już wielki naturalista francuskiego Renesansu, Pierre Belon, dziwił się, jak można płacić za kościstą cyraneczkę tyle samo, co za wielką, tuczoną latami gęś? [11, 12]

zdj. Denitsa Kireva / pexels

Środowisko życia

Na przelotach popasają na rzekach, jeziorach oraz stawach hodowlanych. Do rozrodu wybierają u nas zalewy bobrowe otoczone borami. Cyraneczka unika stawów rybnych jako miejsc rozrodu, choć chętnie na nich żeruje przed odlotem na pierzowiska. Łowny charakter A. crecca sprawił, iż we Francji dość łatwo uzyskać zgodę na badania niszczące. Stąd wiemy, iż rodzice żywią się twardszymi bezkręgowcami z głębszych warstw wody, a pisklęta wolą delikatniejsze, z płycizn.

Cyraneczka okazała się ważnym rozsiewaczem wielu roślin, jak również osiadłych bezkręgowców. Przez jej przewód pokarmowy pasażują żywe m.in. oospory ramienic, nasiona turzyc, traw i rdestnic, jak również stadia przetrwalne ramienionogów, mszywiołów, małżoraczków czy wioślarek. Stąd tytuł artykułu naukowego o wnętrznościach ważniejszych od łap, nawiązujący zarówno do dróg dyspersji nasion, jak i kulinarnych zastosowań poszczególnych części tuszki [1, 2, 4].

Rozród

Cyraneczki słyną z długich zalotów przy braku udziału kaczora w wychowaniu piskląt. Tokując, hałasują co niemiara. Każdy z panów bardzo aktywnie szuka partnerki. Gniazdo to płytka jamka, kopana wyłącznie przez samicę. W maju i czerwcu kaczka znosi jedno jajko dziennie, aż osiągnie liczbę 7-15. Twardo wysiaduje je 21-23 dni. Młode są typowymi zagniazdownikami, tj. od razu po wylęgu widzą, słyszą i potrafią odcedzać sobie pokarm.

Przeżywalność młodych maleje, przybywa bowiem obcych, jak i rodzimych drapieżców. Liczbę okazów wyprowadzających młode szacowano u nas, w 2015 r. na 1300-1700 par. Dla porównania w Polsce, w XXI w., młode miały na pewno tylko 2 pary świstunów i aż 2-6 tys. par głowienek. Cyraneczkom pomogła restytucja bobra. Zyskały dzięki nim mnóstwo nowych zalewów koło żeremi [6, 7, 8, 9, 10, 11].

Najlepsze miejsca na obserwacje

Osobniki migrujące A. crecca spotkać można w wielu miejscach całej Polski. Ptasiarzy nie trzeba namawiać do wypadów nad stawy rybne, w doliny rzeczne czy okolice zbiorników zaporowych. Przykładowo na Dzierżnie Dużym pierwsze cyraneczki dostrzec da się pod koniec lutego, a przeloty realizowane są do maja, ze szczytem w lutym i marcu. Dłużej realizowane są jesienne: od końca lipca do końca grudnia [3, 6, 7, 11].

Uwaga! Nie wolno niepokoić ptaków podczas lęgów oraz pierzenia się! Na matki wodzące pisklęta można natknąć się na torfowiskach wysokich i przejściowych, zamieszkałych przez bobry, m.in. na Ziemi Kieleckiej [6, 7].

W artykule korzystałem m.in. z prac:

1. Brochet, A. L., Guillemain, M., Fritz, H., Gauthier‐Clerc, M., & Green, A. J. (2010). Plant dispersal by teal (Anas crecca) in the Camargue: duck guts are more important than their feet. Freshwater biology, 55(6), 1262-1273.
2. Brochet, A. L., Gauthier-Clerc, M., Guillemain, M., Fritz, H., Waterkeyn, A., Baltanás, Á., & Green, A. J. (2010). Field evidence of dispersal of branchiopods, ostracods and bryozoans by teal (Anas crecca) in the Camargue (southern France). Hydrobiologia, 637, 255-261.
3. Czapulak, A., & Betleja, J. (1998). Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1990–1995. Ptaki Śląska, 12, 127-143.
4. Dessborn, L., Brochet, A. L., Elmberg, J., Legagneux, P., Gauthier-Clerc, M., & Guillemain, M. (2011). Geographical and temporal patterns in the diet of pintail Anas acuta, wigeon Anas penelope, mallard Anas platyrhynchos and teal Anas crecca in the Western Palearctic. European Journal of Wildlife Research, 57, 1119-1129.
5. Giunchi, D., Baldaccini, N., Lenzoni, A., …Vanni, L. (2019). Spring migratory routes and stopover duration of satellite-tracked Eurasian Teals Anas crecca wintering in Italy. Ibis, 161(2), 117–130.
6. Jantarski, M. (2017). Metody oceny liczebności lęgowych grążyc Aythyini i kaczek adekwatnych Anatini. Ornis Pol., 58, 117–139.
7. Jantarski, M. (2022) Liczebność i preferencje siedliskowe cyraneczki Anas crecca w okresie lęgowym w północno-zachodniej Kielecczyźnie uzyskane metodą stymulacji głosowej. Przegląd Przyrodniczy, XXXIII(4), 77-93.
8. Johnson, K., Sorenson, M. (1999). Phylogeny and biogeography of dabbling ducks (genus Anas): a comparison of molecular and morphological evidence. Auk, 116 (3), 792–805.
9. Kruszewicz, A., Czujkowska, A. (2018). Ornitologia nie tylko dla myśliwych. Tom I. Oficyna Wydawnicza OIKOS, Warszawa.
10. Panek, M., Budny, M. (2020). Sytuacja zwierząt łownych w Polsce. Wyniki monitoringu stan 2020. Stacja Badawcza PZŁ, Czempiń.
11. Wylegała, P., Ławicki, Ł. (2019) Głowienka, czernica, cyraneczka, łyska – stan populacji w Polsce i wpływ gospodarki łowieckiej. Opinia na potrzeby Polskiego Komitetu Krajowego IUCN. PTOP Salamandra, Poznań.
12. Niech Żyją! Cyraneczka Anas crecca. https://niechzyja.pl/pechowa-13-tka/cyraneczka/