Afera Nawrockiego: umowa dożywocia w polskim prawie cywilnym — istota, obowiązki i konsekwencje niedotrzymania

Umowa dożywocia, uregulowana w Kodeksie cywilnym w artykułach od 908 do 916, jest ważnym instrumentem umożliwiającym właścicielowi nieruchomości zabezpieczenie swojego bytu w zamian za przekazanie nieruchomości innej osobie. Zgodnie z art. 908 § 1 k.c., właściciel (zbywca) przenosi własność nieruchomości na nabywcę, który w zamian zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie.

Zakres obowiązków nabywcy precyzuje art. 908 § 1 oraz art. 910 k.c. Nabywca ma obowiązek przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić odpowiednią pomoc i pielęgnację w chorobie, a w razie śmierci dożywotnika — sprawić mu pogrzeb odpowiadający miejscowym zwyczajom. Zakres tych świadczeń może być indywidualnie określony w umowie i dostosowany do potrzeb dożywotnika (art. 908 § 2 k.c.).

Jeżeli oprócz zapewnienia sobie utrzymania zbywca przenosi własność nieruchomości również z myślą o korzyściach dla osób trzecich, osoby te mogą domagać się od nabywcy świadczeń odpowiednich do uzyskanych korzyści (art. 908 § 2 k.c.). W sytuacji, gdy wykonywanie obowiązków wynikających z umowy dożywocia staje się szczególnie utrudnione — na przykład wskutek poważnych konfliktów między stronami — sąd może na żądanie jednej ze stron rozwiązać umowę (art. 913 § 1 k.c.). o ile rozwiązanie umowy byłoby sprzeczne z interesem dożywotnika, sąd może zamiast tego zamienić obowiązek zapewnienia utrzymania na wypłatę dożywotniej renty (art. 913 § 2 k.c.).

Jeśli nabywca nieruchomości nie wywiązuje się ze swoich zobowiązań, dożywotnik ma prawo żądać sądowego wykonania umowy. Może także wystąpić o jej rozwiązanie lub zamianę świadczeń na rentę (art. 913 k.c.). Uporczywe niewywiązywanie się przez nabywcę z obowiązków opiekuńczych może skutkować nie tylko konsekwencjami cywilnymi, ale i karnymi. Zgodnie z art. 207 Kodeksu karnego, osoba znęcająca się fizycznie lub psychicznie nad osobą pozostającą w stosunku zależności (na przykład dożywotnikiem) może podlegać karze pozbawienia wolności.

Warto podkreślić, iż w razie zbycia nieruchomości przez nabywcę na rzecz osoby trzeciej, prawa dożywotnika przechodzą na nowego właściciela (art. 912 k.c.). Chroni to dożywotnika przed utratą świadczeń w razie sprzedaży nieruchomości.

Dodatkowo, osoba, która przyjęła obowiązki wynikające z umowy dożywocia, może ponosić odpowiedzialność nie tylko na gruncie Kodeksu cywilnego, ale również innych gałęzi prawa, zwłaszcza karnego i administracyjnego.

Oto najważniejsze sytuacje:

Odpowiedzialność karna (Kodeks karny)

Art. 207 Kodeksu karnego (znęcanie się)
Jeżeli nabywca nieruchomości znęca się psychicznie lub fizycznie nad dożywotnikiem (np. poprzez przemoc, groźby, uporczywe zaniedbywanie obowiązków), podlega karze od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności. o ile skutkiem znęcania jest śmierć dożywotnika, kara może wynosić od 2 do choćby 12 lat.

Art. 160 Kodeksu karnego (narażenie na niebezpieczeństwo)
Jeżeli osoba zobowiązana do opieki naraża dożywotnika na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia (np. przez odmowę zapewnienia leków, ogrzewania, jedzenia), grozi jej kara do 3 lat więzienia, a jeżeli sprawca działa nieumyślnie — do roku.

Jeżeli osoba zobowiązana do opieki rażąco zaniedbuje obowiązki, sąd opiekuńczy lub organy pomocy społecznej mogą:

• wszcząć postępowanie o ubezwłasnowolnienie lub ograniczenie praw takiej osoby,
• odebrać jej możliwość dalszego sprawowania opieki,
• skierować sprawę do prokuratury.

Poza konsekwencjami wprost wynikającymi z art. 908–916 k.c., dożywotnik może również:

• dochodzić odszkodowania lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę na podstawie art. 415 k.c. (odpowiedzialność za czyn niedozwolony),
• wystąpić o eksmitowanie nabywcy w wyjątkowych przypadkach (jeśli jego obecność rażąco godzi w prawa dożywotnika — wymaga to jednak wcześniejszego rozwiązania umowy przez sąd).